Cognitieve Dissonantie in Combinatie met Trauma

Cognitieve dissonantie ontstaat wanneer iemand tegenstrijdige overtuigingen, waarden of gedragingen ervaart die niet met elkaar in overeenstemming zijn. Dit veroorzaakt innerlijke spanning, omdat de geest probeert om harmonie te herstellen. Bij trauma wordt deze spanning vaak versterkt, omdat traumatische ervaringen diep ingrijpen op hoe iemand zichzelf, anderen en de wereld ziet.

De Persoon die Misbruikt Wordt

Voor slachtoffers van misbruik ontstaat cognitieve dissonantie door de tegenstrijdigheid tussen:

• De liefde, zorg of bewondering die ze voelen voor de misbruiker.
• De pijn, vernedering of angst die ze tegelijkertijd ervaren.

Voorbeeld: Een vrouw die mishandeld wordt door haar partner kan zichzelf overtuigen dat hij het niet zo bedoelde, omdat hij later zijn excuses aanbiedt of liefdevol is. Dit helpt haar om emotionele pijn te vermijden en vast te houden aan de relatie, ondanks de realiteit van het misbruik. Zo vertelde een cliënte hoe ze na elke mishandeling extra aandacht en bevestiging kreeg, waardoor ze haar twijfel wegdrukte en hoop hield op verandering.

Een ander voorbeeld: Een moeder die worstelt met verslaving gaf haar partner de schuld van haar herval, omdat hij haar had uitgedaagd tijdens een ruzie. Hierdoor voelde ze zich minder verantwoordelijk voor haar eigen keuzes en kon ze haar pijn en schaamte vermijden. Dit hielp haar om het beeld van zichzelf als een goede moeder in stand te houden, ondanks de moeilijke situatie waarin ze haar kind tijdelijk verloor.

Nog een voorbeeld: Een vrouw bleef jarenlang bij haar gewelddadige partner en vertelde zichzelf dat ze dit deed om haar kinderen een scheiding te besparen. In werkelijkheid wilde ze zichzelf niet toegeven dat haar man niet van haar hield of haar misbruikte. Door blind te blijven voor haar verkeerde keuzes, kon ze de illusie van een intact gezin in stand houden. Door deze redenatie hield ze haar gezin bij elkaar, ondanks de voortdurende schade die zowel zij als haar kinderen opliepen.

Een laatste voorbeeld: Een man bleef jarenlang in een destructieve relatie omdat hij geloofde dat zijn partner uiteindelijk zou veranderen. Elke keer dat ze beloofde te verbeteren, klampte hij zich vast aan deze hoop, ondanks herhaalde teleurstellingen. Zijn angst voor alleen zijn en zijn hoop op verandering hielden hem gevangen in een cyclus van ontkenning en rechtvaardiging.

Hoe herken je cognitieve dissonantie bij een partner?

Cognitieve dissonantie bij een partner kan zich uiten in:

• Minimaliseren van schadelijk gedrag (bijvoorbeeld: “Het was maar een grapje”).
• Verantwoordelijkheid afschuiven (bijvoorbeeld: “Jij hebt me hiertoe gedreven”).
• Verdediging van tegenstrijdig gedrag (bijvoorbeeld: liefdevolle momenten afwisselen met mishandeling).
• Vermijden van gesprekken over problemen of gevoelens.
• Rationaliseren van acties door externe factoren de schuld te geven.

Door alert te zijn op deze signalen kunnen partners beter inschatten of er sprake is van cognitieve dissonantie en of dit invloed heeft op hun relatie.

Waarom gebeurt dit?

Overlevingsmechanisme: Het brein probeert het gedrag van de dader goed te praten om veiligheid te behouden.

Geloof in verandering: Slachtoffers hopen vaak dat de dader zal veranderen, wat hen vasthoudt in de relatie.

Schuldgevoelens en schaamte: Ze nemen vaak de verantwoordelijkheid voor het misbruik op zich, wat de dissonantie versterkt.

De Misbruiker

Bij de misbruiker ontstaat cognitieve dissonantie doordat hun gedrag in strijd is met hoe ze zichzelf willen zien (bijvoorbeeld als een ‘goed mens’).

Voorbeeld: Een man die zijn partner manipuleert of mishandelt, kan zichzelf vertellen dat het haar eigen schuld is (“Als ze me niet had uitgedaagd, had ik het niet gedaan”). Dit minimaliseert zijn verantwoordelijkheid en verlicht zijn schuldgevoel.

Een ander voorbeeld is een vader die zijn kinderen streng straft, maar dit rationaliseert als ‘discipline’ om zichzelf gerust te stellen dat hij hen voorbereidt op het leven.

Waarom gebeurt dit?

Zelfrechtvaardiging: De misbruiker creëert excuses om zijn gedrag goed te praten en zichzelf niet als ‘slecht’ te zien.

Machtsgevoel: Door het slachtoffer verantwoordelijk te houden, blijft hij in controle.

Ontkenning van kwetsbaarheid: De misbruiker kan een diepgewortelde angst hebben om zelf gekwetst te worden, waardoor hij anderen pijn doet om zichzelf te beschermen.

Hoe Trauma Cognitieve Dissonantie Vergroot

Verdringing van pijnlijke waarheden: Het brein probeert inconsistenties te vermijden door pijnlijke gevoelens of herinneringen weg te duwen.

Zelfverwijt: Slachtoffers kunnen zichzelf de schuld geven (“Als ik beter was geweest, was dit niet gebeurd”) om het gedrag van de dader te rationaliseren en controle over de situatie te voelen.

Afhankelijke binding: In toxische relaties leidt dissonantie tot het vasthouden aan positieve herinneringen, terwijl negatieve ervaringen worden gebagatelliseerd.

Angst voor verandering: Het erkennen van de waarheid betekent vaak dat iemand actie moet ondernemen, zoals een relatie verbreken of grenzen stellen, wat beangstigend kan zijn.

Oplossingen voor Cognitieve Dissonantie bij Trauma

Bewustwording: De eerste stap is erkennen dat tegenstrijdige overtuigingen bestaan en waarom ze pijn veroorzaken.

Herstructureren van overtuigingen: Door therapeutische gesprekken kunnen nieuwe, gezonde overtuigingen worden ontwikkeld.

Bijvoorbeeld: “Ik verdien respect” in plaats van “Ik moet dit accepteren.”

Zelfcompassie ontwikkelen: Trauma verandert vaak het zelfbeeld. Leren om mild te zijn voor jezelf helpt om oude patronen los te laten.

Veiligheid herstellen: Het doorbreken van dissonantie vereist een gevoel van emotionele en fysieke veiligheid, zodat nieuwe perspectieven durven ontstaan.

Reflectie

Cognitieve dissonantie maakt deel uit van hoe het brein zichzelf beschermt tijdens trauma, maar het kan ook belemmeren dat iemand verder komt in herstel. Voor mensen die door dergelijke ervaringen zijn gegaan, helpt dit proces om zichzelf niet langer te veroordelen en de realiteit onder ogen te zien. Voor daders biedt het inzicht in hun mechanisme van zelfrechtvaardiging en controle.

Het oplossen van deze dissonantie vraagt moed, maar leidt tot bevrijding, zelfacceptatie en een sterker gevoel van eigenwaarde.